معماری اسلامی تحسین برانگیز مسجد جامع عباسی

از جمله شاهکارهای معماری اسلامی می توان به مسجد امام که پیشتر به نام مسجد شاه نامیده میشد اشاره کرد که بین سالهای ۹۹۰ تا ۱۰۱۶ خورشیدی توسط معمار مطرح دوران صفوی به نام استاد علی اکبر اصفهانی به فرمان شاه عباس صفوی ساخته شده است.

در این مقاله از فوبورو مگ در رابطه با معماری منحصر به فرد مسجد امام یا مسجد جامع عباسی اصفهان میخوانیم.

این مسجد که از شاهکارهای معماری اسلامی است، در دورانی ساخته شد که ایران در محاصره مغول ها و حکومت عثمانی بود. زمانی که شاه عباس اول به منظور گسترش دین اسلام شیعه را به عوان مذهب رسمی اعلام کرد و اصفهان را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرد. شاه عباس برای پایتخت برگزیده خودش برنامه معماری مهمی را شروع کرد که چند دهه طول کشید.

معماری اسلامی میدان نقش جهان

کانون این مجموعه معماری میدان نقش جهان است زمینی به طول ۵۰۰ متر و عرض ۱۶۵ متر مکانی باشکوه برای رژه های نظامی، اعدام های علنی، چوگان بازی، نمایش های گوناگون تفریح و قدم زدن.

این میدان بزرگ با ۲۰۰ رواق همسان و دروازه های کمانی شکل بزرگ محصور میشود. این بزرگ عمومی شهر قدیم را به باغ های فرمانروایان وصل میکند.  میدان نقش جهان شمالی جنوبی قرار گرفته است و بر هریک از ۴ پهلوی آن یک بنای مهم قرار دارد.

عالی قاپو در غرب شاه زیر سایه عالی قاپو فرستادگان را به حضور میپذیرفت یا از فراز آن به میدان نگاه میکرد. روبه روی عالی قاپو مسجد شیخ لطف الله با یک گنبد فیروزه ایی قرار دارد که هیچ گل دسته ایی ندارد.

در قسمت شمال میدان نیز سر در قیصریه قرار گرفته که نمادی از شکوه بازار و بازرگانی است. در نهایت در سمت جنوب مسجد شاه و یا همان مسجد جامع عباسی قرار گرفته است. اهالی شهر برای برگزاری نماز جمعه در آنجا جمع میشوند.

در کنار مسجد شاه مدارسیست برای یادگیری و گفتگو درست مانند جاهای باستانی. گنبد و چهارگلدسته مسجد که  از خود بنای مسجد بلندتر هستند؛ اهمیت این بنا را میرسانند.

سر در قیصریه، کاخ عالی قاپو و مسجد شیخ لطف الله، و مسجد شاه ۴ ساختمان گوناگون و مختلف که توسط ایوانهای مختلف به هم پیوند خورده اند. وجود این ۴ بنای مختلف در ۴ جهت یک میدان نشان دهنده نگرش های مختلف در یک نظام سلطنتی ست.

میدان نقش جهان روی محور شمالی جنوبی قرار گرفته است اما مسجد به سمت قبله ساخته شده است. این دو محور یک زاویه ۴۵ درجه را تشکیل میدهند. این اختلاف به سادگی قابل تشخیص نیست. سردر مسجد مانند رواقها رو به میدان ساخته شده است. در پشت یک جلو خان کوچک که دورتا دور آن سکوهای سنگی چیده شده است. مسجد و دو گلدسته ۴۲ متری آن با کاشی های آبی فیروزه ایی و نقش های اسلیمی تزئین شده است. جایی که موذن از آنجا اذان میخواند.

معمار این مسجد یعنی عالی اکبر اصفهانی که یکی از خوب های معماری اسلامی است ، از اختلاف این دو محور برای ایجاد گذرگاهی برای عبور از دنیای روحانی و مادی استفاده کرده است. عبور مستقیم به صحن مسجد توسط یک دیوار کوتاه سد شده است هدف از ساخت این دیوار کوتاه هدایت نمازگزاران به دو طرف دیوار بوده است.

یکی از این دهلیزها به نمازخانه وصل میشود. دو دالان دیگر یکی برای زنان و دیگری برای مردان با موزیک کارهای رقص نور زیبایی از سایه ها و انعکاس ها را ایجاد میکند این دو دالان نمازگراران به صحن اصلی مسجد هدایت میکند. صحن مستطیلی شکل با حوض های داخلی آن ۷ متر عرض و ۶۰ متر طول دارد و توسط شبستانها محصور شده است.

درمیان هر ۴ضلع آن دروازه هایی وجود دارد که به آنها ایوان میگویند. بالای ایوان غربی رصد خانه ایی ساخته شده است از این جا میشود مدار چرخش ماه و اوقات شرعی و حلول ماه رمضان را محاسبه کرد.

 مسجدی ۴ ایوانه به نام مسجد شاه یا مسجد جامع عباسی

این مسجد با ۴ ایوان از معمارهای پیش از اسلام الهام گرفته شده است. به شکلی که معماری هنری دوران ساسانی به معماری مذهبی ارتقا یافته است. تقارن در ساخت مسجد شاه باعث شده است که مسجد به سمت قبله قرار بگیرد.

گنبد فیروزه ایی بزرگ بر روی تالاری قرار گرفته که پیش نماز بر روی محراب آن به نماز می ایستد. یک تالار ۴گوش که هر ضلع آن ۲۳ متر طول دارد.

دو تالار دیگر هم در دو طرف آن قرار دارد. یکی برای مردان و دیگری برای زنان. طاق این تالارها بر روی ستون های متعدد قرار داده شده است. در دو طرف هرکدام از این تالارهای دو محوطه دیگر قرار گرفته است که گرداگرد آنها کوچه های منظم وجود دارد.

مدارس ناصری و سلیمانیه در مسجد امام اصفهان

مدرسه هایی برای تحصیل و آموزش، جایی که در گذشته در آن طلبه ها قرآن و درسهای اسلامی می آموختند.

همه ی اتاق های مدرسه باز هستند نه در بین اتاق ها و نه در بین تالارهای هیچکجا دری وجود ندارد. هرکسی میتواند آزادانه در سراسر مسجد قدم بزند.

معماری اسلامی تحسین برانگیز تالار اصلی مسجد شاه اصفهان

در تالار اصلی ۴ عنصر جهت قبله را نشان میدهد. همان جهتی که هر نمازگزار باید به آن سمت قرار بگیرد. نمازگرار رو به روی دیوار قبله قرار میگیرد که کنار آن دیوار محراب قرار دارد. در داخل تاتر اصلی نیز یک سکوی مرمری قرار دارد که پیش نماز از بالای آن خطبهایش را میخواند.

همچنین یک گودال به شکل قبر برای پیش نماز وجو دارد که فنا پذیری جسم اورا یادآوری میکند. محراب محور و دیوار قبله عناصری هستند که جهت قبله را نشان میدهند. مسجد شاه دو چهره دارد. گنبد و گلدسته های آن و ورودی مسجد به میدان. رنگ های آبی فیروزه ایی با موزاییک کاری و نقش های اسلامی حضور حس معنوی را در مسجد تقویت میکند. تنها از بام مسجد میتوان ساختار معماری آن را مشاهده کرد. بامی پوشیده شده از آجر که رنگ آن یادآور مناطق کویری است.

مصالح به کار برده شده در مسجد شاه اصفهان

از دیگر ویژگی های معماری اسلامی که در این مسجد رعایت شده است نوع کاشی آن است. نوع کاشی ها در نواحی مختلف این مسجد با یکدیگر فرق میکند مثلا در وضو خانه از آجرهای ساده استفاده شده است. طاق نماهای مسجد شاه اثرهای هنری بسیار دقیقی هستند که لاله لای دیوارهای آن آجرهای رنگی به کار رفته است. تنها ستون ها و سقف تالارها از سنگ ساخته شده است. سنگ ماده ایست که در معماری ایرانی به ندرت استفاده میشود. سنگ ستونها توسط منگنه های سربی به هم متصل شده اند به این وسیله آنها در مقابل زلزله دوام بیشتری خواهند داشت.

از سنگ مرمر برای قسمت پاینی دیوارها سرسراها و مدرسه استفاده شده است. در بناهای مسجد شاه یک شکل بسیار تکرار میشود و به چشم میخورد. در حجره های مدرسه رواق های صحن اصلی مسجد و یا در طاق نماهای بیرونی آن هم شکل کمان نوک تیز فارسی است.

این شکل خلاقانه ترین ترکیب دو خط کمانیست که در تارک یک زاویه تند را تشکیل میدهد. تیر و کمان تفاوت زیادی با کمان سنگی گوتیک و رومی دارد نحوه ساخت آن ساده است و به این شکل است که ابتدا یک داربست به دیواری که کمان روی آن قرار میگیرد گذاشته میشود به محظ اینکه کمان ساخته شد داربست براداشته میشود.

رازهای معماری اسلامی مسجد شاه اصفهان

در تالار اصلی مسجد سه نوع رواق کمانی شکل وجود دارد. برای شکاف درها و پنجره ها، برای تزئین دیوارها و برای گوشه پستوها. این حجره هایی که در هر گوشه اتاق قرار میگیرد اتاق را به یک ۸ ضلعی تبدیل میکند.

یک ۸ ضلعی که پایه گنبد را تشکیل میدهد بهتر میتوان وزن گنبد را بر آن تقسیم کرد و حتی اجازه میدهد که ارتفاع آن بیشتر شود.آخرین مورد استفاده از این نوع کمان به شکل سه بعدیست به این معنی که اگر این کمان را به دور محور خودش بچرخانیم گنبد مسجد به دست می آید. این گنبد بلندترین نقطه شهر است و برای خوش آمد گویی به مسافران از دور دستها قابل مشاهده است.

ایوانه های ورودی طاق ها حوض وسط صحن همه برای ایجاد یک فضای خنکتر برای نمازگزاران است. معماری مسجد و رواق های اطراف آن طوری ساخته شده است که در مقابل حرارت مقاوم باشد.

نمادهای مسجد امام اصفهان

اندازه ها و مقایس های مسجد طوری محاسبه شده اند که گویی حوض وسط صحن سرچشمه زندگیست. اگر آسمان را یک گنبر در نظر بپیریم آنوقت صحن اصلی یک محیط فراخ تر برای نیایش نمازگزاران است.

معمار مسجد با در نظر گرفتن تمام تناسبات بهترین شکل از یک باغ رویایی را ایجاد کرده است. باغی که در آن درخت زندگی زیر درخت بینش رشد میکند.

هرکدام از ایوانها نماد رودهایی هستند که بهشت را سیراب میکنند. نقش های گل و بوته روی کاشی ها نمادی از کمابل طبیعت در بهشت هستند. با این توصیف مسجد یک بهشت سنگی بر اسا نوشته های قران است. باغ ها تنها موضوع نقش کاشی ها هستند.

بلندای گنبد شاه اصفهان

بلندی گنبد ۵۲ متر است اما بلندی طاق خود مسجد ۳۸ متر است. بین این ۲ تاق یک فضای خالی به ارتفاع ۱۴ متر وجود دارد. گنبد بایستی ار دور دست دیده شود و گنبد درونی هم تناسب مسجد را برآورده میکند

البته برای تعیین ارتفاع تالارها قوانین آگوستیک هم بسیار تعیین کننده بوده است. معماری به کار گرفته شده در ساخت این مسجد طنین صدا را ۱۸ برابر افزایش میدهد.این افزایش طنین صدا برای تقویت صدای تکبیرگوی نماز بوده است.

ایوان ها از تاق نماهای ۵۳ متری و در قالب های مستطیلی شکل ایجاد شده اند و تناسب صحن اصلی مسجد را مشخص میکند آنها از لحاظ اندازه و موقعیت یکسان هستند. اما شکل هرکدام منحصر به فرد است. در این زمینه معمار از قانون تقارن به طور کامب استفاده نمیکند چون این موضوع فقط برای خداشت او فقط به آن نزدیک می شود.

کاشی های مسجد شاه اصفهان

بین رنگهای کاشی ها هماهنگی کامل وجود دارد. از مخلوطی از مس و اکسید کبالت برای رنگ آمیزی کاشی ها استفاده شده است. قبلا نقش ها به شکل پاز هایی در کنارهم قرار میگیرفت ولی بعد از آن نقشها بر روی موزائیک ها کشیده میشد.

تزئنات در قسمت مساجد بسیار متقارن هستند و در بسیاری از نقاط آن از خط کوفی استفاده شده است. نقش هاس خطوط کوفی با آجرهای لعابدار درست میوشد. اسامی مدرسه با اسامی امامان شیعه مزین شده اند.

نوشته های روی گنبد و روی گلدسته از دور دست هم خوانا هستند. هنر معماری اسلامی و ایرانی تنها با نوشتن اسامی امامان و یا آۀیه های قران جلوه گر نمیشود. بلکه خود معماری با ترکیب اجرای مختلف یک هنر رویایی ایجاد کرده مانند سردرد جلو خانه مسجد شاه که ایوانی رو به میدا نقشه جهان است. سر در پلکان ی آن نمادی از وحدت و سرچشمه آفرینش است. سه مارپیچ فیروزه ایی نمادی از یگانگی عناصر آفرینش هستند. دنیای معدنی حیوانی و گیاهی نوشته ای سردر بخشی از نمادگرایی را برای بازدید کننده نمایش میدهد.یگانگی و هماهنگی بین معماری نمادها و تزئینات

مسجد باشکوه شیخ لطف الله

در نهایت نوشته در سال پنجم ساخت این بنا استاد محمدرضا اصفهانی یک بنای عبادتگاهی دیگر برای شاه و اطرافیانش ساخت. مسجدی ساده بدون شبستان و گلدسته. در ساخت این بنا هم به شیوه همان مشجد شاه بوده اما این مسجد تنها در اختیار شاه و پدر زنش شیخ لطف الله جبل عاملی قرار داشت. دالانهایی که به تنها تالار عبادت وصل میشوند بسیار ساکت و خنک هستند.

در این مسجد معمار تلاش کرده توجه نمازگزار را به فریبندگی دنیای مادی جلب کند. شکل قطرات آویزان را روی گنبد تنها خطای دید هستند. ۱۶ پنجره روی سقف نور خورشید را بروی نقشهایی که به روی تمام جهات هستند به حرکت درمی آورد. چهره های حیرت انگیزی که زائر را تنها به معنویت و فراموشی دنیای مادی فرامیخواند. در محراب بک قطعه کاشی به یاد معمار به یادگار مانده. عمل فقیر حقیر محتاج به رحمت خدا محمدرضا اصفهانی فرزند استاد حسین بنا سال ۱۰۲۸ هجری

نتیجه گیری

این بهشت های سنگی حتی امروزه هم همگان را شگفت زده میکند. در نهایت میتوان گفت که معماری اسلامی مسجد شاه و مسجد شیخ لطف الله جز تحسین برانگیز ترین معماری های تمامی ادوار تاریخ ایران است.